De wiskundige Benoit Mandelbrot wist in de jaren zestig van de vorige eeuw voor het eerst wetenschappelijk aan te tonen dat natuurlijke vormen zelden rechtlijnig zijn en niet gevat kunnen worden in de klassieke (euclidische) afmetingen van 1-dimensionale lijnen (lengte), 2-dimensionale vlakken (lengte maal breedte) en 3-dimensionale inhouden (lengte maal breedte maal hoogte). In zijn boek 'Fractal Geometry of Nature' vult Mandelbrot de klassieke visie aan met wat hij noemt een 'fractale dimensie' ('fractaal' betekent letterlijk 'gebroken', van het Latijnse 'fractalus'). De vormen van o.a. kustlijnen, wolken, bergketens en rivieren, maar ook organismen (planten) en organen van dieren en mensen kenmerken zich door een gebroken dimensie. De structuur van een boom, de huidpatronen van dieren (zebra), het menselijke stelsel van bloedvaten, longen en hersenen bestaan uit vormen van zich herhalende patronen. Bij inzoomen en uitzoomen zien we steeds (min of meer) identieke beelden verschijnen. We omschrijven dit verschijnsel in de bedrijfskunde als het zogenaamde Droste-effect. Ook de bekende Russische Babouska’s zijn een goed voorbeeld van zich herhalende patronen.

Systemen bevatten veelal meerdere (soms wel duizenden) elementen, die onderling in netwerken zijn verbonden. Interactie tussen deze elementen/actoren levert als regel output op van een hogere orde. De drie genoemde kenmerken - een gebroken dimensie, zich herhalende patronen en interacterende elementen/actoren van zelforganisatie - gebruiken we als basis voor het nieuwe samenwerken. We noemen deze wijze van opbouwen en exploiteren van netwerken het Fractale Ondernemen.

Cijfers en Letters

Een geheel getal (1,2,3, etc.) noemen we een 'integer'. Het is het getal vóór de komma. De digitale wereld is opgebouwd uit 0 en 1; rationeel gezien zeer eenvoudig zo op het eerste gezicht. We weten echter dat er naast de wereld van rationaliteit en cijfers ook andere werelden bestaan: de wereld van ons gevoel en onze emotie; de wereld van kunst en cultuur; de analoge wereld van beelden en letters dus. Die analoge wereld is de wereld van de mens, het is de wereld van de gebroken dimensies, ook wel te duiden als de wereld van de nuance, oftewel de wereld van de cijfers áchter de komma.

We noemen een voorbeeld om de fractale dimensie te verduidelijken: de komst van de euro, bedoeld om de landen in Europa te verbinden en te verenigen. Nog slechts kort geleden wisten we allen dat 1 euro gelijk was aan 2,2 gulden; niet 2 gulden maar 2,2 gulden of eigenlijk zelfs 2,20371 gulden (5 cijfers achter de komma). Velen voorspelden chaos bij de invoering van de euro. De omschakeling is echter vlekkeloos verlopen. Inmiddels beginnen we de gulden te vergeten en horen we dagelijks over de wisselkoers van de euro met de dollar. Deze koers heeft inmiddels een bandbreedte doorlopen van 0,85 tot 1,21. Dit alles lijkt gecompliceerd, maar levert voor de gemiddelde burger toch nauwelijks problemen op. We blijken van nature gewend te zijn om met fractale dimensies om te gaan.

Het getal voor de komma (de integer) staat voor robuustheid of zo u wilt voor integriteit. Vele stellingen worden enkel en alleen vanuit de positie vóór de komma betrokken. Opvattingen worden dan rechtlijnig en ridicuul, ja slaan zelfs door naar fundamentalisme. Deze wijze van denken en handelen is kortzichtig, want de natuur vertelt ons het verhaal van de gebroken dimensies. Dat wil zeggen dat áchter de komma nuances volgen en verfijningen worden aangebracht. De werkelijkheid is dus subtieler dan in eerste instantie misschien lijkt; de werkelijkheid is ook gedifferentieerder dan misschien uit een integraal beeld naar voren komt, niet eenvormig geordend maar flexibel en meervormig georganiseerd.

Fractale Organisatie

Met het voorbeeld van de euro zijn we aangeland bij de fractale organisatie. In deze organisatie kan het geheel zowel meer als minder zijn dan de som der afzonderlijke delen. Dit heeft sterk te maken met de verschillende patronen van interactie die mogelijk zijn. Ook hier levert de natuur ons duidelijke voorbeelden van meerwaarde en verloren energie. Zo kent de menselijke lichaamscel vele varianten in het reageren op aanstormende virussen. De meeste hiervan worden aan de buitenkant van de cel al in de bloedbanen verwijderd. Sommige virussen dringen de cel binnen en worden daar alsnog vernietigd. Er zijn echter nog twee andere vormen van interactie. In het slechtste geval richten de indringers geweldige schade aan en zetten de cel soms zelfs aan tot kwaadaardige woekering. Het SARS-virus is hiervan het jongste voorbeeld. We kennen echter ook heel goede invloeden. Dan komt de indringer tot een symbiose d.w.z. tot een subtiel samenspel met de overige cellichaampjes. De ontwikkeling van de mensheid heeft in belangrijke mate zijn huidige status aan de invloed van deze symbiotische virussen (maar ook bacteriën en schimmels) te danken.

Nieuw leven berust op vruchtbare interactie tussen eicel en zaadcel. Zonder conceptie komt geen samenwerking tot stand. Meer dan 30.000 genen werken gebundeld samen in het netwerk van de DNA-structuur. Het fractale ondernemen kenmerkt zich eveneens door het samenwerken in netwerken met een 'menselijke maat'. Sommige fractale netwerken bloeien op; andere sterven af. Een fractale organisatie bezit een robuuste kern. Zij is aan haar grenzen flexibel georganiseerd om zich te kunnen aanpassen aan de zich veranderende omgeving en omstandigheden.

Een onderneming is een onderdeel van een groter geheel. Met andere ondernemingen en maatschappelijke organisaties vormen zij een wereldomspannend, opnieuw fractaal, netwerk. Dit geheel is weer onderdeel van onze aarde, die we met zijn allen in leven moeten zien te houden. Het fractale ondernemen is derhalve geen doel op zich; het is gericht op een Humane en Duurzame ontwikkeling van de Samenleving.

Elk deeltje toont zich in het geheel; het geheel weerspiegelt zich in de delen. Een nieuw bewustzijn breekt aan. Tussen de elementaire atomaire deeltjes uit de quantum-mechanica aan de ene kant en het universum als geheel aan de andere kant bevindt zich de mens in een fractale onderneming. Er staat veel op het spel. Met de terugkeer van de menselijke maat in ondernemingen krijgen organisaties weer een hart en ziel. Deze nieuwe 'core-competence' is niet alleen nodig om als onderneming te kunnen overleven, maar zal ook van vitaal belang blijken te zijn voor mensen om een tevreden en gelukkig bestaan te leiden. ‘Quality of Life’ komt hoog in het vaandel te staan. De fractale onderneming gaat zorgvuldig om met het milieu: lucht, land en water krijgen voortdurend aandacht. Wij worden ons steeds meer bewust van het belang en de schoonheid van plant en dier. Ecologische argumenten worden gelijkwaardig aan economische belangen. De fractale onderneming bevordert het zelforganiserend vermogen van haar medewerkers. Verandering en innovatie worden vanzelfsprekende thema's. Iedere medewerker neemt zijn/haar verantwoordelijkheid op het niveau waarop hij/zij functioneert en in de rol die hij/zij vervult. Of we dit alles goed doen zal later blijken. Laten we hopen dat we over enkele decennia in de ogen van onze kinderen en kleinkinderen in de geschetste afwegingen succesvol zullen zijn geweest.